سرنوشت تلخ «زاينده رود» در انتظار «كارون»

روزنامه خراسان: «كارون» بيش از آن كه يك رودخانه استاني باشد، يك آب راه ملي است؛ اين رودخانه كه از زردكوه بختياري سرچشمه مي گيرد، زماني شاهرگ حياتي خوزستان بود و تنها رودخانه قابل كشتي راني ايران به شمار مي رفت البته اين رودخانه همچنان تنهاترين آب راه اتصال رودخانه هاي جنوب به آب هاي بين المللي و اقيانوس هاي جهان است يعني از يك طرف در خرمشهر و از طريق مصب خود به اروند رود (شط العرب) مي پيوندد كه رودخانه هاي دجله و فرات از كشور عراق نيز به آن مي ريزند و از طرف ديگر يعني از طريق رودخانه بهمنشير به خليج فارس و از آن طريق به اقيانوس هند مرتبط مي شود. به اين ترتيب ايران مي تواند از طريق اروند رود و كارون كالاهاي تجاري را از طريق كشتي و به وسيله حمل و نقل دريايي كه ارزان ترين وسيله حمل و نقل كالاست تا شهرستان اهواز و حتي شهرستان شوشتر (در شمال خوزستان) برساند و در عين حال كالاهاي ايراني را براي صادرات از اين شهرستان ها تا بنادر بين المللي خرمشهر، آبادان و بندر امام منتقل كند. به همين دليل است كه «كارون» در زمان قاجار به شدت مورد توجه انگليسي ها قرار گرفت و آن ها كه قبلا در رودخانه دجله و فرات سرويس كشتي راني داير كرده بودند، اين سرويس حمل و نقل را از دجله و فرات توسط رودخانه كارون تا شهرستان اهواز و حتي تا شهرستان شوشتر برقرار كردند.
اين رودخانه پرآب ترين و طولاني ترين رود در ايران است كه ٩٥٠ كيلومتر طول دارد و مساحت آبريز آن ٦٠٠٠ كيلومترمربع است. در حال حاضر ١١ سد و نيروگاه روي كارون در حال بهره برداري، ساخت و يا در مرحله مطالعاتي است كه حجم كل آن ها در صورت تكميل ٢١ ميليارد و ٥٥٩ ميليون متر مكعب خواهد بود، حجم مفيد اين ١١ سد، ٧ ميليارد و ٩٨٦ ميليون مترمكعب برآورد شده است.
«لايروبي كارون»، پرونده اي ٤٠ ساله براي اولين بار در سال ١٣٥٠ و پس از ظهور جزاير رسوبي در كارون، موضوع لايروبي و ضرورت رهايي كارون از رسوبات و آلاينده ها مطرح شد.
در آن زمان اقداماتي هم صورت گرفت و در خوزستان شايع شد كه ژاپني ها حاضرند اين پروژه را اجرا كنند به شرطي كه رسوب به دست آمده را به ژاپن منتقل كنند و اين شرط موجب شد كه دولت ايران از واگذاري اين طرح به ژاپني ها منصرف شود.
بروز سيل در خوزستان در سال ١٣٥٦ و ١٣٥٧ كه منجر به خسارت هاي فراوان و تخريب صدها روستا در حاشيه كارون از اهواز تا خرمشهر شد، بار ديگر موضوع لايروبي كارون را مطرح كرد و پيروزي انقلاب اسلامي در آن سال و آغاز حمله ارتش عراق به خوزستان پس از آن موجب شد كه لايروبي كارون به فراموشي سپرده شود. در طول جنگ تحميلي و غرق شدن كشتي هاي بزرگ و كوچك در مصب اين رودخانه به خليج فارس و بهره برداري هاي غيركارشناسي در طول مسيل اين رودخانه و از طرف ديگر سرازير شدن پساب هاي صنعتي كارخانه هاي كوچك و بزرگ و زهكشي طرح توليد نيشكر و صنايع جانبي آن، رفته رفته كارون را تبديل به فاضلاب صنايع خوزستان كرد و رسوب اين عناصر و كندي سرعت آب در اين آب راه موجب شد كه جزاير بزرگ در رودخانه كارون ظاهر شود و هم اكنون در اين جزاير درخت هاي چند ساله خودنمايي مي كند.
«مجتبي گهستاني» از پژوهشگران منابع آبي كشور در اين باره مي گويد: افزايش جمعيت شهرنشين و پيشرفت هاي صنعتي و فناوري، نه تنها باعث افزايش ميزان مصرف آب شهري شده، بلكه ميزان آلودگي محيط زيست را نيز افزايش داده است. به ويژه با گذشت زمان و افزايش كاربرد مواد شيميايي مختلف از قبيل پاك كننده ها، حشره كش ها، علف كش ها، كودهاي شيميايي و نيز تخليه فاضلاب كارخانه ها و اختلاط آن با آب آبياري مسئله آلودگي آب را پيچيده تر كرده است. وي مي افزايد: رودخانه كارون در كناره هاي خود اراضي مزروعي متعددي را جاي داده است و سالانه آلاينده هاي مختلف فيزيكي و شيميايي و زيستي وارد اين رودخانه مي شود. رسوبات رودخانه ها مي تواند محل مناسبي براي ذخيره سازي مواد آلوده كننده حاصل از تخليه فاضلاب هاي شهري و صنعتي باشد. در اثر تجمع عناصر آلاينده فلزي در اين رسوبات خطر آلودگي آب اتفاق مي افتد.
رسوبات كارون به دليل ماهيت رسي و داشتن بار الكتريكي زياد و همچنين ظرفيت تبادل كاتيوني بالا، قدرت زيادي در جذب عناصر آلاينده حاصل از زه آب هاي وارد شده به رودخانه را داراست. روند روبه افزايش رسوب گذاري، افزايش واحدهاي صنعتي و كشت و صنعت ها، افزايش جمعيت و متعاقب آن زياد شدن پساب هاي صنعتي، شهري و كشاورزي و در نتيجه آلوده تر شدن اين رسوبات، ظرفيت آلودگي كارون را بالا برده و خطر مسموميت هاي ناشي از غلظت بيش از حد عناصر آلاينده رو به فزوني گذاشته است.
«گهستاني» ادامه مي دهد: ٢٣ ميليون مترمكعب از رودخانه كارون بايد لايروبي شود كه حدود ١٠ ميليون مترمكعب از اين ميزان، مربوط به لايروبي در محدوده شهر اهواز است.
شوراي حفاظت كيفي رودخانه كارون تنها رودخانه اي است كه شورايي متشكل از مسئولان سياسي، كشاورزي و اجتماعي خوزستان دارد. اين تشكيلات «شوراي حفاظت كيفي رودخانه كارون» ناميده مي شود.
اين شورا در سال ١٣٨٣ تشكيل شد و بر اساس اعلام استانداري خوزستان تا ارديبهشت ٨٥، ١٠ جلسه را برگزار كرده و از آن تاريخ تاكنون، جلسات اين شورا عملا تعطيل شده است.
ولي «رستمي» كارشناس محيط زيست استان خوزستان در اين باره مي گويد: رئيس شورا استاندار است و دبير شورا، مديركل حفاظت محيط زيست خوزستان. در جلسات شورا كليه ارگان هايي كه به نحوي در رودخانه كارون ذي نفع هستند، شركت مي كنند از جمله ارگان هايي كه عضو اصلي شورا هستند مي توان به سازمان صنايع و معادن، شركت هاي آب و فاضلاب اهواز و استان، سازمان آب و شركت برق، سازمان جهاد كشاورزي، ستاد حوادث غيرمترقبه استانداري، معاونت عمراني استانداري و دانشگاه علوم پزشكي اشاره كرد. در جلسات شورا از ارگان هايي كه به طور خاص با موضوع كارون ارتباط پيدا مي كنند، نيز دعوت به عمل مي آيد. هر كدام از اين ارگان ها بايد پي گير مسائلي باشند كه در جلسه شورا بر عهده آن ها گذاشته مي شود.
فراتر از تجاوز به حريم يكي از مسائلي كه كارون را به سوي نابودي سوق داده تجاوز به حريم رودخانه و اختصاص مسيل رودخانه به احداث فضاي سبز، جاده و واحدهاي تجاري است.
كارون در مسير شهري خود به ويژه در محدوده شهر اهواز با معضل تبديل مسيل به جاده مواجه است.
از جنوبي ترين نقطه شهر يعني پل هفتم تا شمالي ترين نقطه اهواز يعني سواحل هم جوار با منطقه ملي راه، بيش از يك سوم از مسيل رودخانه را به جاده ساحلي تبديل كرده اند و فضاي سبز، پارك، بانك و دكه هاي عرضه كننده مواد غذايي احداث شده است و در عمل اين واحدها را در مسير آب ساخته اند و هر از گاهي كه سيل در خوزستان به وقوع مي پيوندد بخش قابل توجهي از اين واحدها و تأسيسات نابود و احداث آن ها دوباره آغاز مي شود.
علاوه بر آن اراضي مجاور كارون در كل مسير ١٩٠ كيلومتري به اراضي كشاورزي و واحدهاي صنعتي بزرگ و كوچك تبديل شده و اين موسسات با سرازير كردن پساب هاي صنعتي و كشاورزي موجبات آلودگي هرچه بيشتر اين رود را فراهم كرده اند.
«رستمي» كارشناس محيط زيست در اين باره مي گويد: بخش عمده فاضلاب هاي شهري اهواز و شهرهاي حاشيه رودخانه كارون به اين رودخانه منتقل مي شود كه مهم ترين عامل آلودگي آب اين رودخانه است. اين فاضلاب ها انواع ميكروب هاي بيماري زا و عناصر سمي را به داخل رودخانه وارد مي كند؛ به طوري كه در برخي از نقاط رودخانه توصيه شده است كه حتي براي شنا نيز از آن استفاده نشود چون ممكن است ايجاد آلودگي و بيماري كند.
اشاره «رستمي» به انتقال فاضلاب شهرهاي آبادان، اهواز، خرمشهر، دزفول، شوشتر، ملاثاني، مسجد سليمان و انديمشك به كارون است.
يك نظر كارشناسي نظر يك هم وطن كه مدرس رشته علوم بهداشتي منابع آبي دانشگاه نيوجرسي است را درباره لايروبي كارون و اين كه چگونه مي توان كارون را از اين وضعيت نجات داد، جويا مي شوم.
وي مي گويد: استفاده از دستگاه هاي عظيم و حمل و نقل لاي و گل و مديريت استفاده از گل و لاي استخراجي هم اكنون يك مبحث بسيار مهم زيست محيطي است، اما اين را توجه داشته باشيد كه اين كار تقريبا منسوخ شده و براي به حركت درآوردن رسوب رودخانه ها، راه هاي علمي امتحان شده اي وجود دارد.
وي اضافه مي كند: يكي از اين راه ها، انحراف موقت و محدود مسير آب با استفاده از ايجاد كانال هاي موقتي است در اين روش با ايجاد كانال هايي موجب مي شوند كه سرعت آب در مسير ورودي كانال ها افزايش يابد و جريان آب باعث به حركت درآوردن رسوب و گل ولاي شود و پس از آن كه رسوب در مسير كانال ها دوباره رسوب گذاري شد، آب به مسير اصلي بازگردانده مي شود و به اين ترتيب از انرژي حمل رسوب كه توسط خود آب وجود دارد، استفاده مي شود. اين شيوه هم اكنون در دنيا در بسياري از رودخانه هايي كه با مشكل رسوب مواجه هستند، اجرا مي شود.
امسال، دريغ از پارسال در حالي از سامان دهي و حفاظت از ساحل رودخانه كارون كه بخشي از آن نيز مربوط به لايروبي اين رودخانه است، سخن به ميان مي آيد كه بر اساس مصوبه سال ٨٥ سفر هيئت دولت به خوزستان، ساماندهي و حفاظت از ساحل رودخانه كارون با اعتبار ٢٥٠ ميليارد تومان تصويب شد؛ اما به دليل اين كه سفر در زمستان و پس از بستن بودجه انجام شده بود، رديف اعتباري اين طرح در بودجه سال ٨٦ گنجانده نشد و طرح براي گرفتن اعتبار به سال بعد موكول شد.
همچنين در بودجه سال ٨٧ به دليل محدوديت منابع مالي، تنها ٥٠٠ ميليون تومان از رقم مصوب هيئت دولت به آن اختصاص داده شد و اين در حالي است كه كار لايروبي در برخي بازه ها (محدوده ها) در حال انجام است، اما به دليل كمبود اعتبار، پيشرفت كار به كندي صورت مي گيرد، به طوري كه از سال گذشته تاكنون تنها ٥/٣ ميليون مترمكعب از كارون در فاصله پل پنجم تا چنيبيه در محدوده اهواز با پيشرفت فيزيكي ٣٠ درصد و نيز ساحل راست رودخانه در خرمشهر حدفاصل پل هاي قديم و جديد كه انباشته از آثار جنگ و تعميرات مربوط به لنج ها و ساخت و ساز در ساحل رودخانه بود، لايروبي شده است.
دكتر «مهدي قمشي» استاد و عضو هيئت علمي دانشكده مهندسي علوم آب دانشگاه شهيد چمران اهواز، لايروبي كارون را به طور خلاصه اين گونه توضيح مي دهد: اين لايروبي، كارشناسانه نيست چون اگر در پايين دست اروند رود صورت بگيرد، اثربخشي آن بيشتر است.